Een (nog) niet erkend monument

We hadden kaartjes voor een concert van de Katona Twins.
Dat is geen uit twee personen bestaand synthesizer-orkestje dat dance-muziek speelt, zoals u misschien aan de hand van de enigszins populair klinkende naam zou kunnen vermoeden. Het is een echte tweeling uit Hongarije, die klassieke gitaarmuziek ten gehore brengt.
Ze zouden optreden in de Edese Concertzaal in, hoe kan het anders, Ede.

Nu is het van Dordrecht naar Ede ruim een uur rijden.
Voor alleen een concert van anderhalf uur nogal een mijl-op-zeven. Mijn vrouw en ik* besloten er daarom een dagje van te maken.
In Lunteren, net ten noorden van Ede, bleek sinds kort op en rond de Goudsberg een soort themapark in het leven te zijn geroepen, bestaande uit een bezoekerscentrum met museum en een aantal gekoppelde wandelroutes. Dit alles onder de titel Het middelpunt van Nederland. Langs die routes wordt op allerlei relevante plekken aandacht besteed aan cultuur-historische elementen in het landschap. En ja, ergens in dit geheel bevindt zich ook daadwerkelijk het geografische middelpunt van Nederland.
Het leek ons goed mogelijk om daar, ijs-en-weder-dienende, een paar genoeglijke uren door te brengen.

Toen we dat eenmaal uitgedokterd hadden, ging mij nog een lichtje op.
Lunteren.. de Goudsberg.. was daar niet..?
Mijn geheugen was nog goed. Het bleek er inderdaad te zijn. Zelfs de website van Het middelpunt van Nederland maakte er, bij nadere bestudering, melding van. Daarover verderop meer.

Het bleek onverwacht goed weer en het werd warmer dan het KNMI van tevoren had voorspeld, dus de wandeling werd een doorslaand succes. Temeer omdat de Goudsberg een waar eldorado voor de paddenstoelenliefhebber is. Zelden hebben we op één dag zo'n mooie verzameling gezien.

Lang geleden heb ik met mijn ouders een of twee weken in Lunteren gelogeerd in een vakantiehuisje dat zij daar hadden gehuurd. Maar pakweg 50 jaar later was er niets dat ik herkende. Ook van de typische hoedanigheid van het landschap net ten oosten van Lunteren was me weinig bijgebleven. De Goudsberg maakt namelijk deel uit van een bescheiden massief van 50 m. hoog. Het bijzondere daarvan is dat het enigszins geïsoleerd ligt ten opzichte van de rest van het Veluws massief. Ten oosten van de Goudsberg ligt het Wekeromsche Zand, dat gemiddeld slechts 20 m. boven zeeniveau ligt. Het dorp Lunteren, ten westen van de Goudsberg en aan de rand van de Gelderse Vallei, ligt op ongeveer 15 m. Het landijs dat in de voorlaatste ijstijd deze bobbel omhoog drukte, heeft met deze actie hier en passant een flinke voorraad grind gedeponeerd. De vroeg 20e eeuwse mens heeft daar, met name aan de oostkant van de berg, weer het nodige van gewonnen. De voormalige groeve is nu een opvallend landschapelement.

Midden op de Goudsberg ligt een camping-met-bungalowpark van dezelfde naam.
Wie op de topografische kaart 1:25.000 de plek bekijkt, ziet in midden in dat complex een cirkelvormig pad. Aan de zuidoostkant daarvan is een rode lijn getekend, eveneens gebogen van vorm.
Als je na de hoofdingang van de camping te zijn binnengaan, meteen het eerste wegje van betekenis naar links pakt, loop je er recht op af. Links en rechts van dat wegje staan uniform witte stacaravans, die, zoals blijkt uit de her-en-der geparkeerde auto's, hoofdzakelijk worden bewoond door Polen. Recht vooruit, aan de andere kant van een cirkelvormige open plek en in de as van het weggetje, staat ook zo'n witte caravan.
En als je dan nóg wat beter kijkt, zie je hem ineens, achter de laatstgenoemde caravan en gedeeltelijk door bomen en struiken aan het oog onttrokken: de muur van Mussert.

We staan op de plek waar de NSB, van 1936 tot 1940 zijn partijdagen hield.
Analoog aan de partijdagen van de NSDAP in Neurenberg, had men voor dat doel hier een eigen Parteitagsgelände gebouwd. Omdat de bezetter, ironisch genoeg, vanaf 1940 elke vorm van politieke bijeenkomsten verbood, is het terrein daarna hiervoor niet meer gebruikt. Overigens zijn er destijds door de NSB op het terrein nog allerlei andere voorzieningen en gebouwen geplaatst. Deze hebben de tand des tijds echter niet doorstaan.

Eigenlijk is het een klein wonder dat de muur tot op heden heeft overleefd. Zelfs de cirkelvorm van het terrein ervoor en de eveneens gebogen terrassen eromheen, zijn intact gebleven. Hoewel er midden in de cirkel nu een vierkant stukje verharding ligt, waarop welgeteld één basket (zoals gebruikt bij basketbal) staat opgesteld. Op de terrassen staan eveneens stacaravans. De muur zelf verkeert, hoewel hij gedeeltelijk door begroeiing aan het oog wordt onttrokken, nog in redelijk staat; daar kan betrekkelijk weinig aan kapot. Het spreekgestoelte, dat er ooit aanhing, is jammer genoeg wel verdwenen.Van de kleine gebouwtjes aan het rechter uiteinde zijn echter de daken inmiddels ingestort.

I

 

Ik werd voor het eerst met het bestaan van de muur geconfronteerd door een artikel erover in de Volkskrant, ruim tien jaar geleden. Binnen de gemeenteraad van Ede, waarvan Lunteren al sinds de 19e eeuw deel uitmaakt, waren stemmen opgegaan om de muur op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen. Daarmee zou het bouwwerk bescherming genieten en niet zonder meer kunnen worden gesloopt.
Dat voorstel haalde het echter toen niet. Oud-leden van het verzet en ook het CIDI verklaarden zich tegen behoud van de muur. Het zou aldus een monument voor de NSB worden en mogelijk extreem-rechtse elementen aantrekken.
Van dat laatste is tot op heden weinig gebleken en afgelopen voorjaar schijnt het onderwerp weer op de agenda van de gemeenteraad te zijn gezet. Door de Stichting Erfgoed Ede is bij het Ministerie van OCW een verzoek ingediend om de muur op Rijksmonumentenlijst te plaatsen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (de vroegere Rijksdienst Monumentenzorg) doet in verband hiermee onderzoek naar de monumentwaardigheid van het complex.  Het verzet tegen beschermen en eventueel restaureren van Mussert's muur lijkt te zijn afgenomen. Het CIDI is niet langer tegen.

Misschien blijft de muur van Mussert dus toch behouden.
Persoonlijk zou ik daar zeer voor zijn, maar eigenlijk zou dan aan de huidige toestand niet teveel moeten worden veranderd. Het geheel heeft in zijn huidige hoedanigheid een tamelijk bijzondere en ironische kwaliteit. De context, Poolse gastarbeiders in witte stacaravan's en het gedeeltelijk overwoekerd zijn, maakt het symbool van het voormalige Nederlandse fascisme eigenlijk volledig onschadelijk. Of het moet worden gerestaureerd laat ik derhalve graag in het midden. Maar van slopen zou wat mij betreft een verkeerd signaal uitgaan.
Vanmorgen hoorde ik Herman Pleij, hoogleraar met een duidelijke mening over de omgang met de Nederlandse geschiedenis, nog op de radio zeggen dat we vooral niet te politiek-correct met die geschiedenis moeten omgaan. De Coentunnel moest volgens hem bijvoorbeeld gewoon Coentunnel blijven heten.
We moeten de schandvlekken uit onze geschiedenis niet wegmoffelen, maar gewoon zichtbaar laten.
Iets dergelijks geldt wat mij betreft ook voor de muur van Mussert.

Het concert van de Katona Twins werd bijna bijzaak op de dag in kwestie, maar dat zou beide heren groot onrecht doen. De Edese concertzaal bleek een verbouwde kerk met een prima akoestiek, aan de rand van het Edese centrum. De Katona Twins waren de meest dynamische klassieke gitaristen die ik tot nu heb mogen aanschouwen. Men speelt gedurende aanzienlijke delen van het optreden staande, bijvoorbeeld. Dat feit en de intensiteit waarmee wordt gespeeld, doet het af-en-toe bijna op rock 'n roll lijken.

Ede zelf is trouwens een merkwaardige.. ja.. wat is het eigenlijk? Een stad of een heel groot dorp? Staande voor de Edese concertzaal waan je jezelf in een dorp. Als je de dichtstbijzijnde hoek om gaat en nog een paar honderd meter loopt, sta je ineens in wat niet anders kan zijn dan het stadscentrum. Althans; je bereikt een plein met een zekere stedelijke allure, waarop de belangrijkste winkelstraten aansluiten.
Ede zelf telt een kleine 70.000 inwoners. Met de omringende dorpen, die administratief deel uit maken van de gemeente, spreken we over meer dan 110.000 mensen.
Een andere conclusie die zich gisteren opdrong was derhalve dat de randstad opdringt in oostelijke richting. Want een gemeente als Veenendaal laat een soortgelijke ontwikkeling zien. Net als Amersfoort.
De Gelderse Vallei verstedelijkt in hoog tempo.


* sinds kort kan ik dit zo zeggen en onwillekeurig zie ik daarbij meteen Prins Bernhard zaliger voor mij